Earnest Hemingway, “Chuông nguyện hồn
ai”, Nxb Văn học (Nguyễn Vĩnh, Hồ Thể Tần dịch)
“Chuông nguyện hồn ai”, xuất bản
năm 1940, là tiểu thuyết kể về bốn ngày của Robert Jordan, một chiến sĩ trẻ người
Mỹ, với nhiệm vụ đánh nổ một cây cầu chiến lược trong một trận đấu của cuộc nội
chiến Tây Ban Nha. Anh tiếp cận một nhóm du kích cộng hòa, sống trong một khu rừng,
cùng họ điều tra địa hình, xây dựng lực lượng và lập kế hoạch tác chiến. Những người
này trước kia là dân thường, nay chứng kiến nhiều sự chết chóc vô tội và bị đe
dọa cướp mất mảnh đất sinh tồn của họ, đã cầm súng và hỗ trợ Robert Jordan thực
hiện nhiệm vụ của anh. Trong số họ có cô gái Maria, người trở thành mối tình đẹp
của Robert Jordan. Khoảng thời gian ngắn ngủi đó là một cuộc chiến khó khăn, là
những ngày cuối đời của một số người, nhưng cũng là khoảng thời gian của sự gắn
kết, của những hạnh phúc trọn vẹn. Truyện là một trong những tác phẩm xuất sắc
nhất của Hemingway, nhà văn có vai trò định hình trong nền văn học Mỹ và viết
thành công về đề tài chiến tranh.
Hemingway viết truyện với phong
cách “Tảng băng trôi”. Ông kể chuyện một cách chân thực nhất, để qua những chi
tiết, những suy tư, người đọc được chìm vào cả một thế giới, một hành trình với
bao nhiêu tầng ý nghĩa. Cách làm này giống như “slow travel” - một lối du lịch
không ôm đồm. Để hiểu một nền văn hóa, bạn đến nơi đó, sống ở đó vài ngày. Cuộc
sống diễn ra những chi tiết hết sức nhỏ nhặt, nhưng là cuộc sống thật, bạn hòa
vào nó và cảm nhận được nó. Cách cảm nhận này khác kiểu bạn đến những địa điểm
nổi tiếng, những nơi được cho là tinh hoa. Thứ nhất, những nơi đấy đã được phủ
lên nhiều lớp trang hoàng với mục đích trưng diện, chứ không như điều kiện vốn
có của nó. Thứ hai, những nơi ấy thường đúc kết các giá trị tinh túy nhất của cả
nền văn hóa, khi bạn chiêm ngưỡng liền bị mờ mắt, mà không hiểu đc những điều
nhỏ nào đã tạo nên sự tinh túy ấy. Và sự tinh túy trong con mắt của những kẻ
ngoại đạo vô tình trở thành sự hào nhoáng, nông cạn.
Nhân vật chính trong truyện của
Hemingway thường là những anh hùng. Không phải kiểu anh hùng giải cứu thế giới.
Họ đương đầu với những thử thách lớn lao, mà niềm vui và ý nghĩa cuộc sống gần
như nằm hết ở đó. “Ông già và biển cả” là cuộc hành trình mà ông lão đánh cá chinh
phục con cá lớn của đời mình và đối diện với thiên nhiên vĩ đại, và cũng là đối
diện với bản thân mình. Robert Jordan, nhân vật chính của “Chuông nguyện hồn ai”,
thực hiện một lần đánh bom lớn hơn tất cả những lần trước đây, một nhiệm vụ
then chốt của cuộc cách mạng và sống những ngày nhiều cảm xúc nhất của cả cuộc
đời. Cùng những nhân vật của Hemingway, bạn được trải nghiệm những cuộc phiêu
lưu thật sống động, mãnh liệt và ngay giữa thiên nhiên hoang dã, là khi họ đi
săn, câu cá, đi rừng hay chiến đấu với súng đạn. Mỗi nhân vật đều yêu việc mà
mình làm và thường đạt đỉnh cao trong những việc đó. Trong Robert Jordan cũng
như ông già đánh cá có sự dũng cảm không gì khuất phục được - họ phải vật lộn với
một kẻ thù lớn nhất, là nỗi sợ của chính mình, nhưng vẫn luôn tiếp tục đương đầu.
Bạn thường thấy trong những cuộc chiến đấu của họ sự đơn độc hay áp lực vô hạn
thường trực, nhưng bạn cũng thấy sự bình tĩnh, tỉnh táo đến lạnh lùng. Có lẽ
trong cuộc sống, trên bao đau đớn và khó khăn, không phải ai và không phải lúc
nào họ cũng lựa chọn sống mạnh mẽ, chinh phục thử thách và yêu đời mãnh liệt,
nhưng những câu chuyện như vậy luôn đem lại thật nhiều cảm hứng.
Nhân vật của Hemingway hay vật lộn
với lớp lớp tâm lý. Ông lão đánh cá không quyết định đi tiếp rồi cứ thế là
đi. Robert Jordan không quyết định đặt
bom rồi cứ thế thực hiện nhiệm vụ. Họ thực hiện một cuộc hành trình khó khăn,
và từng khoảng khắc họ trải qua là từng cuộc đấu trí, mang những giá trị của
riêng nó. Cách mà Robert Jordan dằn vặt về sự thèm khát hạnh phúc và tự do,
trong từng phút giây anh ta bị ràng buộc bởi nhiệm vụ, khiến người đọc thấy như
chính mình đang vật lộn ngày qua ngày trong một cuộc sống bế tắc. Hemingway không viết truyện thiên về tình tiết, cũng giống như trong cuộc sống bạn không làm việc
chỉ để đạt được mục đích, mà trải nghiệm mới thực sự là điều ý nghĩa.
Thế hệ những đứa trẻ lớn lên trong
hòa bình rất khó để hiểu được thế nào là chiến tranh. Nhất là khi chúng lại được
dạy về chiến tranh với một thông điệp đơn sắc và giản lược, nhằm ủng hộ cho chế
độ chính trị, thay vì để giải thích tại sao con người lại hành động như vậy. “Chuông
nguyện hồn ai” là một trong số những tác phẩm chân thực về chiến tranh. Tác giả
đã từng tham gia Chiến tranh Thế giới thứ nhất và bị thương quay trở về, mang
theo nhiều nỗi đau về cả thể xác lẫn tinh thần. Ở cuộc chiến trong truyện, có
lý tưởng, có sự dũng cảm, có sự hy sinh vì đại cuộc, nhưng cũng có hạnh phúc cá
nhân, có câu hỏi về ý nghĩa sự sống, có băn khoăn về những cái chết vô tội, và
có ước mong được sống. Robert Jordan không chỉ thực hiện nhiệm vụ để chiến thắng,
mà hơn thế anh kiếm tìm ý nghĩa cuộc đời mình. Chiến tranh cũng là một điều kiện
đầy thử thách, nơi mà bạo lực chiếm hữu và ý chí của con người cũng được đẩy
lên cao độ. Một người trẻ hẳn hiểu hơn về sự khốc liệt của chiến tranh và sự
can đảm của lòng người khi đọc những chương miêu tả trận đánh của nhóm du kích
cạnh sườn đồi, cố thủ trống lại đoàn phát xít với súng cối, lựu đạn và máy bay
lượn trên đầu, giữa khói lửa, giữa những xác chết tơi tả.
Trong “Chuông nguyện hồn ai” có một
nỗi sợ thường trực, đó là cái chết. Tôi đã nhiều lần thử tưởng tượng mình bị
ung thư, hay tai nạn, nhưng không dám nghĩ tiếp. Trong chiến tranh, người ta
nghĩ về trường hợp xấu hằng ngày, thậm chí trong bất cứ hành động nào. Họ không
có quyền kiểm soát tới sự sống của mình. Bạn sẽ biết là Robert Jordan lo ngại về
sự kết thúc của cuộc đời khi thấy anh hết lần này đến lần khác mơ về cuộc hẹn với
những người bạn chí cốt, về ước muốn quay lại Mỹ làm giáo sư và kể cho sinh
viên nghe về con người Tây Ban Nha, và về một mái ấm với Maria. Khi người ta
nghĩ về cái chết là khi họ ý thức rõ nhất giá trị của cuộc sống.
Tình yêu là một phần của câu chuyện
trong “Chuông nguyện hồn ai”. Có cả ngàn kiểu tình yêu. Mối tình trong 600
trang sách của truyện không có nhiều điều để kể, nhưng nó đem lại nhiều cảm
xúc. Hai con người gặp nhau khi họ biết rằng mình không còn được sống lâu nữa.
Quãng thời gian họ ở bên nhau thật ngắn ngủi, nên họ tận hưởng mọi xúc cảm mãnh
liệt nhất. Với cách kể hết sức chi tiết và chân thực của Hemingway, những cảm
xúc ấy càng trở nên sống động hơn bao giờ hết. Bạn có thể cảm thấy chết lặng đi
khi đọc những đoạn hai người bên nhau trên thảm cỏ xanh, trong chiếc túi ngủ giữa
đêm tuyết trắng hay khoảnh khắc Robert Jordan nhìn chiếc kim đồng hồ chuyển động
để cảm nhận niềm hạnh phúc quý giá không kéo dài. Không biết sự tàn khốc của
chiến tranh khiến họ yêu nhau mãnh liệt như vậy, hay tình yêu của họ khiến cho
chiến tranh càng trở nên đáng sợ.
Những câu nói của các nhân vật trong
truyện khiến người ta phải suy nghĩ nhiều. Pila hỏi thăm chuyện của Robert
Jordan với cô gái, vì bà muốn họ được hạnh phúc, vì bà lo họ chẳng sống được
bao lâu nữa, vì bản thân bà thấy sợ. Rồi bà lại tự củng cố lại ý chí của mình,
vì bà là con người mạnh mẽ.
- Hai người có ngủ với nhau không
thế?
- Này! Tôi không phải là một đứa
nhát gan nhưng sáng sớm hôm nay tôi đã thấy rõ, tôi nghĩ rằng có nhiều người mà
chúng ta biết được là hiện đang sống nhưng rồi họ sẽ không bao giờ còn thấy được
một ngày chủ nhật nữa đâu. Hôm nay là thứ mấy?
- Ai cũng cần phải nói chuyện với một
người nào khác chứ. Trước kia chúng ta có tôn giáo và những thứ vô lý khác. Bây
giờ mọi người ai cũng cần phải có một người nào đó để có thể nói chuyện thẳng
thắn được, nếu không một người dù tài giỏi đến đâu cũng trở thành rất đơn độc.
- Nhìn thấy những chiếc máy bay vừa
rồi cũng làm cho lòng người ta phải xao xuyến đấy. Đối với những chiếc máy bay
đó thì chúng ta chẳng ra cái gì cả.
- Này! Tôi thú thật một nỗi lo buồn
của tôi nhưng anh đừng tưởng rằng tôi thiếu kiên quyết nhé. Không có gì thay đổi
được ý chí kiên quyết của tôi đâu.
Và Robert Jordan đáp, “Lo buồn sẽ
ra đi khi mặt trời mọc. Lo buồn cũng như một đám sương mù mà thôi.”
Mỗi câu thoại, mỗi hành động trong
truyện đều mang tính triết lý nhiều. Đọc truyện giống như ngồi hàn huyên với những
người thích nói lý và hay ngẫm sự đời, nhắc tới cái gì cũng ngẫm về ý nghĩa của
nó. Cách mà những người du kích nói chuyện luôn cho thấy họ là những người
không nông cạn, cho dù họ là người đi rừng, một người yêu ngựa hay một người
gypsy “man di” - những người không có học thức nhưng có tâm hồn đẹp và giàu trải
nghiệm sống.
“Chuông nguyện hồn ai” không phải
là một cuốn sách dễ đọc. Nhiều người không thể đọc hết những trang đầu hay quá
nửa phần của quyển tiểu thuyết, bởi nó diễn ra rất chậm và không có nhiều kịch
tính, đặc biệt là ở nửa đầu. Nhưng bù lại, truyện lại khắc họa hết sức đầy đủ
và chân thực những dòng suy tưởng của nhân vật, những tương tác giữa vài con
người xa lạ đồng hành với nhau trong vòng vài ngày trước cái chết, những bước tỉ
mỉ của một nhiệm vụ lớn lao và vẻ đẹp của cánh rừng hoang giữa cái lạnh mùa
đông. Tất cả đều rất hiện hữu và hòa vào nhau, đúng như ý nghĩa của câu thơ của
John Donne và được lấy làm tên truyện: Không ai là một hòn đảo, tất cả đều là một
phần của lục địa rộng lớn… Mỗi người ra đi đều là mất mát của tôi, vì tôi đã
hòa vào nhân loại. Vì thế đừng hỏi tiếng chuông nguyện hồn ai, đó chính là tiếng
chuông của bạn. Tác phẩm cho người đọc cảm nhận và ý thức sống động về sự sống
và vai trò của con người giữa cuộc đời.